Ostrów Tumski

Największy zespół kościelny w stolicy Dolnego Śląska, siedziba arcybiskupstwa.  Najważniejszą budowlą jest gotycka katedra pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela, jak i inne zabytki Ostrowa takie jak: gotycki dwupoziomowy kościół św. Krzyża i św. Bartłomieja, oraz romańsko-gotyckie kościoły św. Idziego i św. Marcina, dom kapituły. Ostrów Tumski został wybudowany na obszarze komfortowych przepraw, gdyż Odra między ujściem rzek Oławy na południu, Ślęzy i Widawy na północy – rozgałęziając się na wiele zwężających się odnów, tworząc w tym miejscu mniejsze i większe wyspy ("ostrowy"). 

Badania archeologiczne pozwoliły ustalić, że najstarszym zamieszkany był w okolicy od kościółka św. Marcina do kościoła św. Krzyża. Pierwszy drewniany kościółek św. Marcina w XI w. pełnił rolę  kaplicy książęcej. Otaczała ją sieć warownych umocnień. Odra stanowiła drogę komunikacyjną i dostarczała jego mieszkańcom pożywienia. W tym czasie Ostrów Tumski był zamieszkiwany przez ok. 1500 mieszkańców. Gród na Ostrowie Tumskim stanowił siedzibę pierwszych Piastów i został założony prawdopodobnie w X stuleciu.  Zbudowana z drewna i otoczona drewniano-ziemnym wałem konstrukcja nie posiadała początkowo fragmentów murowanych, a pierwszym wybudowanym z trwałego budulca gmachem była kaplica pod wezwaniem św. Marcina. Powstała ona prawdopodobnie na początku XI wieku i należała wówczas do opactwa na Ołbinie. Wschodnia część wyspy już wtedy była pod panowaniem biskupa wrocławskiego, na początku XI wieku postawiono pierwszą katedrę, która zastąpiła znajdujący się tam wcześniej niewielki kościół. 
W roku 1163 (?) gród został zbrojnie zaatakowany przez Bolesława Wysokiego – wnuka Bolesława Krzywoustego, który po dwukrotnej ucieczce z odzyskanej dzielnicy i ustabilizowaniu się sytuacji politycznej na Śląsku wybrał to miejsce na swoją nową siedzibę. W roku 1166 zaczęto budować z marmuru, zastępując tym samym dotychczasowe zabudowania drewniane.  Praktycznie wszystkie budynki zostały wzniesione z cegły i umiejscowione tuż przy drewniano-ziemnym wale zapewniającym obronność założenia. 

Z końcem XIII w. miała miejsce dalsza rozbudowa grodu, który stał się zamkiem. Wzniesiono mur obronny, posiadający co najmniej dwie wieże. Niebawem po śmierci Henryka IV Probusa zamek stracił swoją dotychczasową pozycję głównej siedziby książęcej, a kolejni władcy: Henryk V Brzuchaty, Bolko I Surowy oraz Henryk VI Dobry częściej korzystali z rezydencji na lewym brzegu Odry.  Ostatni wystawiony tutaj dokument datuje się na 1311 rok. 

W roku 1315 cały Ostrów Tumski sprzedano władzom kościelnym i od tego momentu jurysdykcja świecka przestała na wyspie obowiązywać, z czego często korzystali ci, którzy nieprzestrzegali prawa świeckiego na terenie Wrocławia.  Przejawem swoistych praw obowiązujących na Ostrowie Tumskim był obowiązek zdejmowania nakrycia głowy już przy wejściu na most Tumski (obecny, żelazny, stoi na miejscu średniowiecznego, drewnianego), gdzie stał słup graniczny małego "państwa kościelnego".  Obowiązek ten dotyczył również królów.

W 1382 król czeski Wacław IV chciał zbudować na Ostrowie nowy zamek królewski o dwóch wieżach, z grubymi murami i fosą.  Pomysł upadł, a Ostrów Tumski stał się ośrodkiem władzy biskupiej, gdzie warownia służyła jedynie za siedzibę dla kleru kolegiackiego. Niepotrzebny  zamek zburzono ostatecznie na przełomie XV i XVI wieku. W aktualnym ukształtowaniu Ostrowa obiekt znajdował się po obu stronach obecnej ulicy św. Marcina (przebitej w poł. XIX w.), nieco na zachód od kościoła św. Krzyża.  Ostrów Tumski posiadał połączenie z prawym brzegiem Odry poprzez most za Katedrą (przez jakiś czas zwodzony), w miejscu obecnego pl. Katedralnego. Po 1810, gdy fortyfikacje Wrocławia zostały wyburzone, przy okazji kasacji części fos zasypano również odnogę Odry dzielącą Ostrów od Szczytnik i Ołbina – odtąd pozostał wyspą ("ostrowem") jedynie z nazwy.  Pozostałością zasypanego koryta rzeki jest staw w Ogrodzie Botanicznym. W czasie II wojny światowej Ostrów doznał znacznych zniszczeń, z dużych obiektów jedynie kościół św. Krzyża przetrwał stosunkowo mało uszkodzony. 

Odbudowa dawnego zespołu Ostrowa Tumskiego nie jest całkowicie ukończona. Ulice w północnej części Ostrowa, w znacznym stopniu obdarte są z zabudowy, zaś na południe od katedry znajduje się nadal niezabudowana działka dawnego Alumnatu.

Tekst opracowany na podstawie artykułu z Wikipedii